Handreiking: Vrijheidsbeperkende maatregelen in de ouderenzorg met respect voor mensenrechten

Het Vlaams Mensenrechteninstituut brengt in deze handreiking in kaart hoe er in de ouderenzorg in Vlaanderen wordt omgegaan met het vraagstuk van vrijheidsbeperkende maatregelen, en fixatie in het bijzonder. In onze samenleving wordt vaak de nadruk gelegd op het vermijden van risico’s, zeker naarmate men ouder wordt. Toch is het belangrijk ons af te vragen of dit streven naar veiligheid altijd opweegt tegen het recht van oudere personen om zelf te bepalen hoe zij willen leven. Moeten we hen niet juist de mogelijkheid bieden om, ondanks mogelijke risico’s, hun eigen keuzes te maken en hun vrijheid te behouden? Op grond van het Belgische recht is fixatie alleszins in beginsel enkel mogelijk na geïnformeerde toestemming, uitgezonderd in geval van een noodsituatie. Het Vlaams Mensenrechteninstituut benadert deze kwestie tevens vanuit een mensenrechtenperspectief. Daaruit volgt dat hoewel het recht op veiligheid van onmiskenbaar belang is, dit niet ten koste mag gaan van het recht op zelfbeschikking en op vrijheid. 

Hoewel fixaties lang gangbaar waren in de ouderenzorg om bijvoorbeeld valincidenten te voorkomen, groeit het bewustzijn dat deze praktijken vaak ernstige nadelige gevolgen hebben voor zowel het welzijn als de waardigheid van oudere zorggebruikers. Fixaties beperken hun bewegingsvrijheid, kunnen leiden tot fysieke klachten en hebben een negatieve impact op hun mentale gezondheid. 

In de afgelopen jaren is er een positieve evolutie zichtbaar binnen de ouderenzorg: steeds meer woonzorgvoorzieningen in Vlaanderen opereren binnen een fixatiearm beleid. Het Vlaams Mensenrechteninstituut benadrukt dat deze beweging naar fixatiearme zorg een stap is in de goede richting, waarbij de focus verschuift van controle naar vertrouwen in en autonomie van ouderen. Een fixatiearm beleid erkent de fundamentele rechten van ouderen en ziet hen als volwaardige, zelfstandige individuen die recht hebben op een veilige én vrije omgeving.

Een fixatiearm beleid biedt naast het versterken van de mensenrechten nog tal van voordelen: het verbetert niet alleen de fysieke gezondheid van bewoners, maar versterkt ook hun gevoel van eigenwaarde en zelfbeschikking. Het leidt tot een vriendelijkere zorgomgeving, bevordert het vertrouwen tussen zorgverleners en bewoners, en zorgt ervoor dat ouderen zich meer gewaardeerd en gehoord voelen.

Het Vlaams Mensenrechteninstituut beschouwt deze veranderingen als een positieve zaak. Een beleid dat op mensenrechten gebaseerd is vereist verdere stappen om het fixatiearme beleid breed te implementeren in de ouderenzorg. Dit is niet alleen een opdracht voor zorgvoorzieningen, maar ook voor de overheid, naasten van ouderen en de ruimere samenleving. Door een cultuur van vertrouwen en autonomie te bevorderen, kunnen we bijdragen aan een zorgcultuur die ouderen niet beperkt, maar hen ondersteunt om in alle waardigheid te leven. Deze handreiking wil de bewustwording rond dit thema vergroten door het mensenrechtenkader uiteen te zetten en te wijzen op enkele aandachtspunten.